حقایقی درباره ساختمان سفارت سابق آمریکا در تهران

امروز ۱۳ آبان سالگرد حمله تاریخی به سفارت ایالات متحده آمریکا در تهران در سال ۱۳۵۸ است؛ رویدادی که به اشغال سفارت و شروع ماجرای گروگان‌گیری انجامید. این ساختمان که پس از انقلاب لقب «لانه جاسوسی» گرفت، اکنون تبدیل به بخشی از تاریخ معاصر ایران شده و به شکل موزه مورد بازدید عموم قرار می‌گیرد. در ادامه به بنای سفارت آمریکا در تهران و سرگذشت آن از زمان ساخت تا وضعیت کنونی می‌پردازیم.

موقعیت ساختمان و تاریخچه ساخت

سفارت پیشین آمریکا در قلب تهران، در تقاطع خیابان‌های طالقانی و مفتح واقع شده است. این مجموعه در زمینی به مساحت حدود ۴۴٬۰۰۰ متر مربع بنا شد که بخش قابل توجهی از یک بلوک شهری را در بر می‌گرفت (طول محوطه در امتداد خیابان طالقانی حدود یک کیلومتر ذکر شده است و شامل چهار در ورودی می‌شود). ورودی اصلی در میانه دیوار خیابان طالقانی قرار دارد که هنوز نشان سنگی نشان بزرگ ایالات متحده آمریکا بر دیوار آجری کنار آن به صورت کم‌رنگ و تخریب‌شده دیده می‌شود.

ساخت ساختمان اصلی سفارت در اواخر دهه ۱۹۴۰ میلادی آغاز شد؛ ایدس وان در گراخت، معمار اتریشی-هلندی، طراحی آن را بر عهده داشت. عملیات ساخت در سال ۱۹۴۸ میلادی شروع و در سال ۱۹۵۱ تکمیل شد. سبک طراحی این سفارت متاثر از معماری کاربردی آمریکا در میانه قرن بیستم بود و شباهت زیادی به دبیرستان‌های آمریکایی دهه‌های ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰ داشت. به همین دلیل کارکنان سفارت به ساختمان لقب غیررسمی «دبیرستان هندرسون» داده بودند که اشاره‌ای طنزآمیز به ظاهر مدرسه‌مانند بنا و نیز به نام لوی هندرسون، اولین سفیر آمریکا در ایران پس از ساخت سفارت، داشت.

معماری و ویژگی‌های ساختمان سفارت آمریکا در تهران

بنای اصلی سفارت ساختمانی کم‌ارتفاع با اسکلت بتنی-فولادی و نمای آجری سرخ‌رنگ است. این ساختمان به‌صورت دو طبقه روی همکف ساخته شده و دارای یک طبقه زیرزمین نیز هست. ورودی اصلی ساختمان در سمت مقابل خیابان (خیابان طالقانی) قرار داشت که محل مراجعه مراجعان و مهمانان بود و یک ورودی پشتی نیز در سمت حیاط داخلی تعبیه شده بود که کارکنان سفارت از آن استفاده می‌کردند.

بخش‌های داخلی بنا با تاکید بر امنیت طراحی شده بود؛ اتاق‌های جلسه کاملاً عایق صدا برای گفتگوهای محرمانه و پوشش ورقه‌های آلومینیومی در دیوارها جهت جلوگیری از شنود الکترونیکی به کار رفته بود. حتی گفته شده در سراسر ساختمان هیچ‌گونه کلید برق یا پریز معمولی روی دیوار نصب نشده بود تا از هرگونه سوءاستفاده الکترونیکی جلوگیری شود؛ سیم‌کشی‌ها و اتصالات تنها از طریق مجراهای امن در کف اتاق‌ها انجام شده بود.

همچنین در طبقه دوم ساختمان اصلی، بخش‌های حساس اطلاعاتی و امنیتی سفارت مستقر بودند که با درهای ویژه شبیه درهای گاوصندوق از سایر بخش‌ها جدا می‌شدند. دفتر کار سفیر آمریکا اتاقی بزرگ در طبقه دوم همین ساختمان بود که پنجره‌های بلندی رو به باغ و درختان بلند محوطه داشت.

محوطه سفارت مانند باغی دل‌انگیز در دل شهر طراحی شده بود. فضای سبز گسترده با درختان بلند کاج و سرو، چمن و بوته‌ها محیط آرامی را در حیاط فراهم می‌کرد. یک جوی آب از میانه باغ می‌گذشت که حال‌وهوایی شبیه باغ‌های قدیمی مانند باغ قلهک ایجاد می‌نمود.

در این مجموعه بزرگ علاوه بر ساختمان اداری اصلی، بناهای دیگری نیز وجود داشت؛ از جمله یک عمارت دوطبقه مجزا به عنوان محل سکونت سفیر آمریکا که طراحی لوکس و مستقلی داشت. همچنین چند واحد اقامتگاه برای کارکنان در گوشه‌هایی از محوطه تعبیه شده بود. به منظور رفاه دیپلمات‌ها و کارمندان، امکاناتی چون زمین تنیس و استخر شنا در داخل سفارت ساخته شده بود. یک سوپرمارکت و فروشگاه کوچک برای تامین مایحتاج روزانه کارکنان و یک رستوران و سالن غذاخوری در محوطه فعال بودند. حتی یک پمپ بنزین اختصاصی کوچک برای خودروهای سفارت در گوشه‌ای از محوطه قرار داشت که نیاز ناوگان سفارت را بدون خروج از مجموعه تامین می‌کرد.

تغییرات ساختمان سفارت آمریکا در تهران پس از انقلاب ۱۳۵۷

در ۱۳ آبان ۱۳۵۸، این سفارت توسط دانشجویان انقلابی تسخیر شد و از آن پس با نام «لانه جاسوسی» در فرهنگ سیاسی ایران شناخته شد. پس از پایان بحران گروگان‌گیری و قطع روابط ایران و آمریکا، ساختمان سفارت بلااستفاده برای مقاصد دیپلماتیک ماند و به مرور تحت اختیار نهادهای داخلی قرار گرفت.

انتقاد امیررضا خادم از معصومه ابتکار به دلیل تسخیر سفارت آمریکا

در روزهای نخست پس از اشغال، محل سفارت محل نگهداری گروگان‌های آمریکایی بود و مدتی بعد تمامی آن‌ها منتقل شدند. سپس در سال‌های جنگ ایران و عراق (دهه ۱۳۶۰) کل مجموعه سفارت به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی واگذار شد و به عنوان یکی از مراکز آموزشی و پشتیبانی نیروهای سپاه در دوران جنگ مورد استفاده قرار گرفت.

در سال‌های پس از جنگ، سازمان مدارس و هنرستان‌های سپاه در این محل استقرار یافت و فعالیت‌های آموزشی خود را در ساختمان‌های سفارت سابق ادامه داد. طی این دوران، تغییراتی متناسب با نیازهای جدید در بخش‌هایی از محوطه ایجاد شد؛ در قسمت شمالی محوطه سفارت، برخی ساختمان‌ها و سالن‌های بزرگ به سالن ورزشی و تربیت بدنی تبدیل شدند؛ در بخش جنوبی نیز یکی از ساختمان‌ها به کتاب‌فروشی اختصاص یافت. در فضای باز میانی محوطه نیز به مرور سوله‌ها و سازه‌های جدیدی احداث شد که به عنوان سالن اجتماعات، رستوران و نمازخانه برای برنامه‌های داخلی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در این میان، ساختمان‌های اصلی سفارت تغییر کاربری اساسی یافتند. ساختمان مرکزی سفارت (عمارت اداری اصلی) تا سال‌ها تقریباً دست‌نخورده باقی ماند و از آن استفاده اداری خاصی نشد. عمارت محل اقامت سفیر آمریکا نیز که در میانه محوطه قرار دارد، به‌صورت متروکه و بدون استفاده رها شده بود و تنها تحت محافظت قرار داشت.

دیوارهای بلند آجری اطراف سفارت که زمانی ساده و یکدست بودند، در سال‌های پس از انقلاب به بوم نقاشی شعارها و تصاویر انقلابی بدل شدند. بر روی این دیوارها شعارهای بزرگ «مرگ بر آمریکا» و طرح‌های گرافیکی با مضامین ضدآمریکایی و ضداسرائیلی کشیده شد که به یکی از شاخص‌ترین جلوه‌های بصری خیابان طالقانی تبدیل شد. برای مثال، تصویر مجسمه آزادی با چهره اسکلت و دست‌های خونین، پرچم‌های دیواری و نقاشی‌هایی با مضمون مخالفت با سیاست‌های آمریکا، همگی بر دیوار سفارت نقش بسته‌اند و هرچند وقت یک‌بار نیز این نقوش به‌روز می‌شوند.

وضعیت کنونی و کاربری فعلی

امروز ساختمان‌های بازمانده از سفارت آمریکا، هم به شکل موزه ۱۳ آبان قابل بازدید عمومی هستند و هم به عنوان مجتمع فرهنگی دانشجویی ۱۳ آبان تحت مدیریت سازمان بسیج دانشجویی فعالیت می‌کنند. طی دهه ۱۳۹۰، با انجام مرمت‌ها و آماده‌سازی‌هایی، بخش‌های اصلی سفارت برای بازدید علاقه‌مندان تجهیز شد و رسماً لباس موزه به تن کرد.

در ورودی اصلی این مجموعه اکنون تابلویی با عنوان «مرکز فرهنگی-دانشجویی سیزده آبان» نصب شده است. بازدید از موزه «لانه جاسوسی» معمولاً به صورت گروهی و با هماهنگی قبلی امکان‌پذیر است و گردشگران داخلی و خارجی را به خود جلب می‌کند.

در داخل ساختمان اصلی سفارت، اتاق‌ها و دفاتر همان شکل و چیدمان گذشته را حفظ کرده‌اند و در هر اتاق اسناد و تجهیزات به‌جا‌مانده از دوران سفارت به نمایش گذاشته شده است. بازدیدکنندگان می‌توانند نمونه‌هایی از تلکس‌ها، تلگرام‌ها و مکاتبات محرمانه سفارت با واشنگتن و سازمان CIA را ببینند که توسط دانشجویان از بایگانی سفارت بازیابی شده و اکنون در ویترین‌ها قرار دارد.

همچنین انواع دستگاه‌های ارتباطی و تجهیزات شنود که در زمان اشغال سفارت کشف شده بود، در معرض دید عموم است. بخشی از نمایشگاه نیز به معرفی اسناد جعلی و مدارک عملیات‌های اطلاعاتی اختصاص دارد که ادعا می‌شود توسط آمریکایی‌ها در این مکان طراحی می‌شدند. دیوارهای داخلی ساختمان نیز با نقاشی‌های نمادین ضد امپریالیستی تزئین شده‌اند تا فضای موزه با حال‌وهوای پیام‌های انقلاب اسلامی همخوانی داشته باشد.

از حیث کاربری اداری، در حال حاضر قسمت‌هایی از این مجموعه همچنان در اختیار بسیج دانشجویی کشور است و به عنوان دفتر مرکزی این نهاد مورد استفاده قرار می‌گیرد. بدین ترتیب، سفارت پیشین آمریکا که روزگاری محل رفت‌وآمد دیپلمات‌های بلندپایه بود، اکنون به ترکیبی از یک موزه تاریخی و یک مرکز فرهنگی-سیاسی داخلی بدل شده است.

این بنا و آنچه درون آن نگهداری می‌شود، یادآور دوره‌ای حساس از تاریخ ایران و نمادی از رویارویی سیاسی میان ایران و آمریکا است. هر سال در سالگرد تسخیر سفارت (۱۳ آبان)، مراسم و برنامه‌هایی در مقابل همین ساختمان برگزار می‌شود و دیوارهای آن با همان شعارهای همیشگی، همچنان گواهی زنده بر فراز و نشیب روابط بین دو کشور هستند.