روزگاری که بی‌اینترنت نمی‌گذرد؛ فرسودگی ما را تهدید می‌کند

اسما پور زنگی‌آبادی – روزنامه اطلاعاات| خورشید هنوز کامل طلوع نکرده اما صفحه گوشی از نیمه‌شب تا همین حالا یک لحظه هم خاموش نشده است. پیام‌ها، اعلان‌ها، ویدئوها پشت هم می‌آیند و می‌روند. چشم‌ها قرمز و سنگین شده، گردن کمی خم مانده و اولین فنجان قهوه قرار است جور این خستگی را بکشد. این تصویر برای خیلی‌ها غریبه نیست و انگار جزئی عادی از زندگی روزمره شده است. 

زندگی مدرن برای بسیاری از افراد در نشستن طولانی، خیره شدن بی‌پایان به صفحه‌ها و مصرف عادت‌وار چیزهایی که قرار بود موقت باشند خلاصه شده اما بدن ما برای این حجم از استفاده طولانی‌مدت طراحی نشده و آماده نیست. نتیجه‌اش را هم هر روز می‌بینیم؛ از گردن‌های خمیده و سرهایی که در جای خودشان نیستند و چشم‌های خسته از نور آبی صفحه نمایش تا ذهن‌های بی‌قرار و متابولیسمی که کم‌کم از ریتم طبیعی خود جا می‌ماند. 

کودکان در خطر

مصطفی محمدیان، دکترای تخصصی ارگونومی در گفت‌وگو با «اطلاعات» با بیان این که عوارض استفاده نادرست از فناوری های نوین به‌ویژه گوشی همراه و رایانه، مباحث بهداشتی روز دنیا هستند و با بروز انقلاب هوش مصنوعی به نظر می‌رسد وضع از گذشته بدتر هم بشود، می‌گوید: عمده‌ترین آسیبی که استفاده بی‌رویه از این دستگاه‌ها ایجاد می‌کند اختلالات اسکلتی‌عضلانی به ویژه در ناحیه گردن، کمر، شانه‌ها و در کسانی که از گوشی همراه استفاده می‌کنند مچ دست است.

برای کودکان در رده سنی پایین و قبل از ۱۸-۱۷ سالگی این آسیب‌ها می‌تواند بسیار جدی باشد، چرا که تحت‌تأثیر این وضعیت، مورفولوژی و شکل استخوان‌بندی آنان تغییر می‌کند و با آسیبی تا پایان زندگی مواجه می‌شوند. به همین دلیل در مقالات و تحقیقات همواره بحث بر سر این است که چطور به کودکان آموزش دهیم تا  آسیب نبینند. 

آسیب‌های پیش رو

دکتر محمدیان می‌گوید: عارضه مهمی که بسیاری از افراد جامعه ما به آن مبتلا هستند ولی از آن اطلاع ندارند عارضه «سر به جلو» (FHP) است. وقتی سر در طولانی‌مدت به سمت گوشی یا رایانه خم باشد این عارضه حادث و باعث می‌شود سر جلوتر از تن قرار بگیرد. 

وقتی سر را به حالت خم نگه می‌داریم فشار بسیار زیادی تا ۶برابر وزن سر به دیسک‌های بین‌مهره‌ای ناحیه گردن وارد می‌شود که درد و مشکلات بعدی را به دنبال دارد. 

عارضه دیگر کج شدن سر به سمت چپ یا راست است که در این حالت، گوش راست یا چپ به شانه همان سمت نزدیک می‌شود.  یک روش ابتدایی برای تشخیص این عارضه آن است که دست را روی استخوان برآمدگی در مفصل شانه بگذارید. این زائده را لمس کنید و خطی فرضی به سمت بالا بکشید. این خط باید از جلوی گوش یا نهایتا از سوراخ گوش عبور کند. وقتی خط پشت گوش قرار می‌گیرد یعنی دچار این عارضه هستید. متأسفانه فراوانی این عارضه در جامعه بسیار بالاست.

اختلال سندرم بینایی رایانه‌ای

این متخصص ارگونومی می‌گوید: مکانیسم دفاعی بدن درباره عضلات و مفاصل هم وجود دارد و به این صورت نشان داده می‌شود که فرد هنگام کار با گوشی یا رایانه احساس خستگی می‌کند و درد در یکی از عضلات او شروع می‌شود ولی همچنان ادامه می‌دهد و همین باعث می‌شود یک‌سری عضلات، دچار کشیدگی و برخی دیگر شل شوند.

استفاده بیش از حد از تلفن همراه یا رایانه، افراد را دچار کم‌تحرکی و چاقی و اختلالات متابولیک مثل دیابت نیز می‌کند. محمدیان می‌افزاید: اختلال سندرم بینایی رایانه‌ای (CVS) از دیگر آسیب‌هایی است که استفاده نادرست از این فناوری‌ها به دنبال دارد و در اثر آن معمولا افراد دچار خشکی چشم، چشم‌درد و تاری دید و در مراحل شدید، دچار سرگیجه و سردرد و حتی دوبینی می‌شوند. این سندرم یک آسیب جسمی جدی است که می‌تواند منجر به اختلالات حاد بینایی و سیستم عصبی‌مرکزی شود.

وضعیت بعدی

عوارض جسمانی، بیشتر به‌دلیل زمان طولانی استفاده از گوشی تلفن همراه و رایانه رخ می‌دهد یا به‌دلیل طرز نشستن هنگام کار با این دستگاه‌ها؟ دکتر محمدیان پاسخ می‌دهد: هر دو این عوامل مؤثرند. وضعیت نشستن بسیار اهمیت دارد. وقتی دارید از گوشی تلفن همراه یا رایانه استفاده می‌کنید، تنه باید طوری باشد که سر و گردن خم نشده و عمودی باشد. کل تنه و ستون فقرات هم باید به صورت استوار و مستقیم باشد.

نشستن ارگونومیک، توصیه‌ای است که برای پیشگیری از بروز عوارض ناشی از استفاده از این دستگاه‌ها مطرح می‌شود. در این حالت فرد حتما باید پشت میز و صندلی بنشیند و سه زاویه ۹۰ درجه را رعایت کند؛ یکی زاویه مچ پا روی سطح زمین، دیگری زاویه مفصل زانو و همچنین زاویه ران و تنه‌ باید ۹۰ درجه و سر هم به‌صورت مستقیم باشد. 

نکته مهم این است که وضعیت بدنی نباید در حالت ایستا بماند، یعنی حتی یک وضعیت ارگونومیک را اگر در مدت طولانی نگه داریم باعث کاهش جریان خون شده و رفتار کم‌تحرک را رقم می‌زند که خود زمینه‌ساز عوارض قلبی و عروقی و دیابت است، ضمن این که دردهای عضلانی و مفصلی را هم تشدید می‌کند. بنابراین باید وضعیت بدنی را در حالت ارگونومیک حفظ کنیم و وقتی احساس خستگی کردیم ۱۰ دقیقه قدم بزنیم یا حرکات کششی انجام دهیم. 

ما می‌گوییم بهترین وضعیت بدنی، وضعیت بعدی است؛ یعنی مدام باید وضعیت بدن را تغییر دهیم تا بدن، خود را بازیابی کند و مفاصل استراحت و حرکت کنند.

اعتیاد به اینترنت

صحبت از چگونگی یا محدود کردن استفاده از ابزارهای نوین فناوری، در روزگاری که مردم روزبه‌روز بیشتر به استفاده از آنها وابسته می‌شوند، کار آسانی نیست.

آزاده، دانشجوی کارشناسی مدیریت بازرگانی می‌گوید: در ایام جنگ اسرائیل علیه ایران، وقتی که اینترنت بین‌المللی قطع شد یک روز تمام از اتاقم بیرون نیامدم. بی‌قرار و مضطرب بودم. کار چندان ضروری نداشتم که نبود اینترنت آن را مختل کرده باشد اما نمی‌توانستم بدون اینترنت و گوشی و کامپیوتر بمانم. احساس می‌کردم از دنیا به جایی ناآشنا پرت شده‌ام. 

وقتی اینترنت هست، با دوستانم که بعضی از آن‌ها خارج از ایران زندگی می‌کنند در تماسم، یوتیوب و اینستاگرام را می‌بینم، کتاب صوتی و پادکست گوش می‌کنم. حتی حین ورزش کردن در باشگاه برای این که ببینم تمریناتم را درست انجام می‌دهم یا نه و همین‌طور برای اندازه‌گیری ضربان قلبم و گوش دادن موسیقی، به موبایل و اینترنت وصلم. حالا به نظرتان این که با قطعی و کندی سرعت اینترنت، عصبی و بی‌حوصله بشوم غیرعادی است؟!

آزاده یکی از میلیون‌ها کاربری به شمار می‌آید که بخش زیادی از عادات زندگی واقعی‌اش را بر بستر دنیای مجازی تعریف کرده است. بسیاری از ما نیز مثل او نمی‌توانیم حتی یک ساعت بدون موبایل یا اینترنت دوام بیاوریم؛ بدون این که حس اضطراب، بی‌حوصلگی یا فومو (ترس از جا ماندن) داشته باشیم.

همزیستیِ ناگزیر

برای دانستن نظر دکتر عباس تقی‌زاده، مدرس دانشگاه، کارشناس ارتباطات و روزنامه‌نگار درباره این که چرا ما نمی‌توانیم حتی یک ساعت در روز را بدون گوشی تلفن همراه یا اینترنت بگذرانیم با او تماس گرفتم اما یک روز تمام تلفن همراهش از دسترس خارج بود. تازه متوجه شدم که حتی در دسترس نبودن افراد فهرست گوشی مان هم می‌تواند ما را مضطرب کند! 

روز بعد که تماس گرفت گفت که تلفن همراهش در تعمیرگاه بوده است. از او خواستم از تجربه زندگی یک روز بدون گوشی بگوید. گفت که برایش یک روز کاملا عادی بوده و وقتی دید تعجب کرده‌ام توضیح داد: به منطقه کوه‌جفتان در شهداد کرمان رفته بودم که اینترنت ندارد و موبایل هم آنتن نمی‌دهد. در مسیر برگشت از این منطقه، گوشی‌ام آسیب دید و یک هفته از آن دور بودم. شاید باور نکنید اگر بگویم هیچ تأثیری بر من نداشت!

البته منظورم این نیست که عدم دسترسی به موبایل و اینترنت در زندگی، اختلال ایجاد نمی‌کند؛ چون بسیاری از ارتباطات ما با دیگران از این طریق است و بی‌خبری برایمان نگرانی به دنبال دارد.

موبایل و اینترنت با زندگی ما پیوند خورده است و اگر نباشد برخی امور روزمره مثلا عملیات بانکی ما مختل می‌شود.  نسل فعلی با این فناوری‌ها به دنیا آمده‌اند و اینترنت، جزئی از زندگی و به نوعی یکی از نیازهای حیاتی آن‌ها شده، پس طبیعی است که وقتی موبایل و اینترنت از دسترس آنها خارج شود دچار ناآرامی شوند. در این نسل، ارتباطات واقعی اجتماعی، ضعیف و ارتباطات مجازی جایگزین آن شده است. وقتی اینترنت را از دست می‌دهند در واقع ارتباط با دیگران را از دست داده اند. این وابستگی به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی در طول زمان به وجود آمده و همه باید نسبت به آن آگاه باشیم. 

مهارت خودکنترلی

چطور می‌توانیم به مهارت خودکنترلی در استفاده از اینترنت برسیم؟ تقی‌زاده پاسخ می‌دهد: می‌توانیم از همین فضای اینترنت  استفاده کنیم و آموزش ببینیم. ساده‌ترین راه این است که همیشه برنامه هدف‌گذاری‌شده ذهنی یا مکتوب داشته باشیم و مشخص کنیم که چه نیازی داریم؟ چه محتوایی برایمان مناسب و مفید است و چه مدت زمانی باید از این ابزارها استفاده کنیم؟  

همچنین باید فعالیت‌های جایگزین مثل پیاده‌روی و ورزش و مهمانی را در برنامه روزانه خود بگنجانیم و تمرین کنیم که ساعاتی از روز، تلفن از ما دور باشد یا اینترنت را قطع کنیم. کتاب خواندن یک فعالیت بسیار مفید برای مدیریت استفاده از ابزارهای ارتباطی است.

ما توأمان در حال زیست در فضای مجازی و واقعی هستیم که قابل تفکیک از هم نیستند. در این شرایط، شخصی که نمی‌تواند میزان استفاده از گوشی و فضای اینترنت را مدیریت کند و وقتی از آن دور باشد احساس اضطراب و بی‌قراری می‌کند یا مدام وسوسه چک کردن آن را دارد، باید بداند که این‌ها نشانه‌هایی از اعتیاد به تلفن و اینترنت است و باید برای آن چاره‌اندیشی کند.