زندگینامه حضرت خضر (ع)

حضرت خضر ‌(ع) در قرآن به‌عنوان بنده‌ای با علم لَدُنّی و رحمت الهی معرفی شده است. او راهنمای حضرت موسی ‌(ع) در درک حکمت‌های پنهان الهی بود و در باورهای شیعه، حیات جاودانه دارد. در سریال یوسف پیامبر، خضر ‌(ع) در قالب پیرمردی نورانی کنار حضرت یعقوب ‌(ع) ظاهر می‌شود تا او را در غم فراق یوسف تسلی دهد.

جایگاه حضرت خضر (ع) در قرآن و روایات

محوری‌ترین منبع برای شناخت شخصیت حضرت خضر (ع)، آیات ۶۰ تا ۸۲ سوره مبارکه کهف است. در این آیات، خداوند از او با توصیفاتی شگفت‌انگیز یاد می‌کند: «فَوَجَدَا عَبْدًا مِّنْ عِبَادِنَا آتَیْنَاهُ رَحْمَهً مِّنْ عِندِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا» (کهف: ۶۵). این آیه، او را بنده خاصی معرفی می‌کند که دو موهبت الهی شامل حالش شده است: رحمت خاصه الهی و علم لَدُنّی (علمی که مستقیماً از جانب خدا و بدون واسطه کسب می‌شود).

داستان موسی (ع) و خضر (ع): حکمت در مقابل شریعت

بر اساس روایات تفسیری، حکایت همراهی موسی (ع) و خضر (ع) از آنجا آغاز شد که حضرت موسی (ع) در میان قوم خود خطبه می‌خواند. زمانی که از او پرسیده شد «آیا کسی داناتر از شما وجود دارد؟»، پاسخ داد: «خیر». خداوند متعال به دلیل این پاسخ، به موسی (ع) وحی فرمود که بنده‌ای از بندگان ما در «مجمع البحرین» (محل تلاقی دو دریا) هست که از تو داناتر است.

حضرت موسی (ع)، پیامبر اولوالعزم، که همواره تشنه‌ علم و معرفت بیشتر بود، مأمور شد تا آن عالم ربّانی را بیابد و از او کسب علم کند. هدف از این سفر، فراتر از کسب علوم عادی، درک بُعد دیگری از حقیقت عالم و حکمت‌های پنهان الهی بود که از دید علم شریعت (که حضرت موسی (ع) حامل آن بود) پوشیده می‌ماند.

ماجرای همراهی حضرت موسی (ع) با این بنده صالح، درسی عمیق درباره‌ تفاوت بین علم ظاهری (شریعت) و علم باطنی (حکمت و حقیقت عالم) است. حضرت موسی (ع) که به دنبال کسب علم بیشتری بود، با شرط «صبر و عدم پرسش» به شاگردی خضر درآمد.

در طول سفر، سه اتفاق رخ داد که حضرت موسی (ع) نتوانست بر آنها صبر کند و به خضر (ع) اعتراض کرد: ابتدا خضر کشتی را سوراخ کرد تا از غصب آن توسط پادشاه ظالم جلوگیری کند، چون کشتی برای عده‌ای مسکین بود و پادشاه هر کشتی سالمی را غصب می‌کرد.

سپس، نوجوانی را کشت، زیرا می‌دانست که او در آینده به کفر و طغیان می‌رسد و باعث گمراهی پدر و مادر مؤمن خود می‌شود و خداوند در مقابل او فرزندی صالح به آن‌ها خواهد داد.

در نهایت، دیواری را تعمیر کرد تا گنج یتیمانی که در زیر آن نهفته بود، پنهان بماند و پس از بزرگ شدن یتیمان، بتوانند گنج خود را خارج کنند که این کار به دلیل نیکی و صالح بودن پدر آن یتیمان صورت گرفت.

در هر سه مورد، خضر (ع) عمل خود را مبتنی بر علم لدُنّی و فرمان مستقیم پروردگار دانست و بیان کرد که هیچ یک از این کارها را از «نزد خود» انجام نداده، بلکه به امر الهی بوده است. این داستان، نمادی از محدودیت ادراک بشری و ضرورت تسلیم در برابر حکمت‌های پنهان الهی است.

عمر جاوید و حضور دائمی حضرت خضر (ع)

یکی از برجسته‌ترین و البته رازآلودترین ویژگی‌های حضرت خضر (ع) در روایات و باورهای اسلامی، حیات جاودان و عمر طولانی او تا زمان ظهور امام مهدی (عج) است. مشهور است که حضرت خضر (ع) از آب حیات (یا آب حیوان) نوشیده و تا روز قیامت زنده خواهد بود.

در روایات شیعه، به حضور و نقش مهم ایشان در عصر غیبت اشاره شده است. امام رضا (ع) در روایتی می‌فرمایند که خضر (ع) از آب حیات خورد، او زنده است و تا دمیده شدن صور از دنیا نمی‌رود. او پیش ما می‌آید و بر ما سلام می‌کند، ما صدایش را می‌شنویم و خودش را نمی‌بینیم و خداوند به وسیله او در زمان غیبت، از قائم ما رفع غربت می‌کند و به وسیله او وحشتش را تبدیل به اُنس می‌کند.

بنابراین، حضرت خضر (ع) نه‌تنها شخصیتی تاریخی، بلکه حاضری دائمی است که نقشی مهم در یاری رساندن به حجت‌های الهی و امداد مؤمنان در طول تاریخ دارد.

در ادبیات عرفانی و شعر فارسی، نام حضرت خضر (ع) مترادف با مرشد راهنما، آب حیات و سرچشمه معرفت است؛ شاعران بزرگ از او به عنوان کسی که به مقام ولایت رسیده و رموز حقیقت را می‌داند، یاد کرده‌اند. برای مثال، عبور از ظلمات و رسیدن به آب حیات (معرفت ابدی)، استعاره‌ای است که در آن، خضر راهنما و راهبر است و سالک راه حقیقت برای رسیدن به مقام فنا و بقا نیاز به «رهنمونی خضرگونه» دارد.

نقش حضرت خضر (ع) در داستان حضرت یوسف (ع) و سریال یوسف پیامبر

با وجود مقام والای حضرت خضر (ع)، منابع اصیل دینی، هیچ داستانی از ملاقات مستقیم یا نقش محوری او در ماجرای حضرت یوسف (ع) ذکر نکرده‌اند. بر اساس تاریخ و روایات، حضرت یوسف (ع) سال‌ها پیش از حضرت موسی (ع) زندگی می‌کرده است.

اگرچه روایات شیعه حیات جاودانه خضر (ع) را تأیید می‌کنند، اما دلیلی بر حضور او در تمامی مقاطع زندگی پیامبران پیشین نیست. با این حال، در سریال یوسف پیامبر (ساخته فرج‌الله سلحشور)، شخصیت حضرت خضر (ع) با بازی مرحوم محمدقاسم پورستار به تصویر کشیده شده است.

در این سریال، حضرت خضر (ع) نه در طول زندگی یوسف (ع)، بلکه به عنوان مرشد و یار غیبی حضرت یعقوب (ع) نمایش داده می‌شود. حضور او در سریال کارکردی تعلیمی و تسلی‌بخش دارد؛ او در لحظات بحرانی و غم‌انگیز، به‌صورت یک پیرمرد نورانی نزد حضرت یعقوب (ع) ظاهر می‌شود تا به او آرامش و امید دهد و از علم غیبی که در اختیار دارد، نکاتی را درباره‌ی تقدیر الهی و آینده یوسف به او گوشزد کند.

حضور خضر (ع) در این سریال، در واقع برای نشان دادن یک حقیقت مهم است: حتی در اوج ابتلا و غم، بنده صالح خدا و صاحب علم لدُنّی، از سوی پروردگار برای تسلّی و تفسیر باطنی حوادث به کمک پیامبر می‌آید. این کارکرد، یادآور نقش اصلی او در داستان موسی (ع) است که هدف، درک حکمت نهفته در پسِ امور ظاهری است.

همچنین، در پایان‌بندی سریال، خضر (ع) دوباره به نزد یعقوب (ع) بازمی‌گردد و بر طول عمر و حیات جاوید خود تأکید می‌کند و از حضرت یعقوب (ع) می‌خواهد که سلام او را به حضرت محمد (ص) و امام مهدی (عج) برساند؛ این صحنه، نمادی از پیوستگی خط نبوت و ولایت و نقش تاریخی خضر (ع) به‌عنوان واسطه معنوی بین اعصار است.

بنابراین، اگرچه حضور حضرت خضر (ع) در داستان حضرت یوسف (ع) در منابع اصلی دینی تأیید نشده، اما در روایت هنری و نمایشی سریال، از او به عنوان تمثیلی از اراده، رحمت و علم غیبی پروردگار استفاده شده که به کمک پیامبران و اولیای خدا می‌آید.