نقشه گنج در آسمان شب؛ از شکارچی تا ملکه

غزال زیاری: در یک شب صاف زمستانی، آسمان شبیه پتویی از ستاره به نظر می‌رسد؛ اما در واقعیت پتو نیست و یک نقشه است. صورت‌های فلکی، پیکره‌های خطی ساده‌ای هستند که پراکندگی تصادفی نقاط نورانی را به چیزی تبدیل می‌کنند که می‌توانید آن را شناسایی کرده، به خاطر بسپارید، با آن جهت‌یابی کنید و درواقع شاخص‌هایی برای ستاره‌ها هستند. کافی است فقط تعداد کمی از آن‌ها را یاد بگیرید تا به‌راحتی بتوانید به تحلیل کل آسمان زمستان بپردازید.

فصل زمستان زمان ایده‌آلی برای شروع تماشای ستاره‌ها در نیم‌کره شمالی است. اگرچه هوا سرد است، اما شب‌های طولانی زمستان به شما اجازه می‌دهند تا زود رصد را شروع کرده و تاریکی ساعت‌ها ادامه خواهد داشت.

جالب‌تر اینجاست که در فصل زمستان، آسمان شمالی مملو از الگوهای درخشان و آسان است. صورت فلکی شکارچی در جنوب شرقی آسمان است، صور فلکی گاو در بالای آن و دوپیکر (Gemini) به دنبال آن می‌آیند و همه این صور فلکی با هم، دایره عظیم زمستانی ستاره‌های درخشان را تشکیل می‌دهند.

در ارتفاع بالا، W کجِ ذات‌الکرسی (Cassiopeia) و مربع بزرگ اسب بالدار (Pegasus) مسیر کهکشان آندرومدا و میادین غنی راه شیری در برساووش و ارابه‌ران را نشان می‌دهند.

لوازم مورد نیاز برای رصد صور فلکی

برای شروع به رصد صور فلکی به هیچ تجهیزات خاصی نیاز ندارید؛ فقط صبر، لباس گرم و علاقه به آسمان.

البته اگر یک دوربین دوچشمی یا یک تلسکوپ خوب داشته باشید که اوضاع خیلی بهتر خواهد بود. همین تجهیزات ساده لکه‌های کم‌نور را به خوشه‌ها، ابرها و کهکشان‌ها تبدیل می‌کنند و دلیلی به شما می‌دهند که مدام به تماشای آن‌ها برگردید.

با یاد گرفتن چند صورت فلکی زمستانی، جهان برایتان از حالت انتزاعی خارج‌شده و به جایی تبدیل می‌شود که می‌توانید واقعاً راهتان را در آن یاد بگیرید. در این مقاله قصد داریم تا آسان‌ترین صورت‌های فلکی برای شکار در آسمان شب زمستانی نیم‌کره شمالی را به شما بیاموزیم:

۱– شکارچی (Orion):

هدف پنهان: سحابی شکارچی (M۴۲)

 صورت فلک شکارچی در غروب‌های دسامبر و ژانویه، زود طلوع می‌کند و تا میانه‌های شب در آسمان جنوبی مسلط است و شاید بتوان آن را آسان‌ترین نشانه آسمان زمستانی دانست. برای پیدا کردن آن، به آسمان جنوب شرقی نگاه کنید و به دنبال سه ستاره درخشان در یک خط مستقیم و کوتاه باشید: صورت فلکی شکارچی، از سه ستاره با فاصله‌های مساوی به نام‌های نِطاق (Alnitak)، نِظام (Alnilam) و مَنطقه (Mintaka) تشکیل شده است.

در بالا، ستاره ابط‌الجوزا (Betelgeuse) متمایل به قرمز دیده می‌شود و در پایین، ستاره آبی-سفید رِجْلُ الجبّار (Rigel) قرار دارد. در سمت رجل‌الجبار، یک لکه محو وجود دارد که گاهی شب‌ها کمی روشن‌تر به نظر می‌رسد. این شمشیر شکارچی است.

اگر دوربین دوچشمی یا تلسکوپتان را به سمت مرکز آن نشانه رفته باشید، سحابی شکارچی (M۴۲) را به‌صورت ابر درخشانی که توسط ستاره‌های نوزاد روشن‌شده، می‌بینید.

۲- ثور یا گاو (Taurus):

هدف پنهان: خوشه پروین (M۴۵)

بعد از تاریک شدن هوا، به سمت شرق و بالای صورت فلکی شکارچی نگاه کنید؛ در آنجا ، ستاره نارنجی دبران یا چشم گاو (Aldebaran) را می‌بینید. این ستاره در یک خوشه V شکل، یعنی خوشه باز قلائص Hyades)) که صورت گاو را مشخص می‌کند، قرار دارد. در پایین، شاخ‌های آن قرار دارند که تا ستاره‌های نطح (Elnath) و تیانگوان (Tianguan) کشیده شده‌اند.

بالای صورت فلکی گاو، یک لکه مه‌آلود کوچک، شبیه به یک ملاقه مینیاتوری قرار دارد که خوشه پروین (هفت‌خواهران، یا M۴۵ ) است. خوشه پروین یکی از آسان‌ترین خوشه‌های ستاره‌ای برای دیدن با چشم غیرمسلح است و خیلی‌ها آن را زیباترین شیء آسمان شب می‌دانند.

۳– دوپیکر یا جوزا (Gemini):

هدف پنهان: خوشه باز مسیه ۳۵ (M۳۵)

کافی است که در نزدیکی صور فلکی گاو و شکارچی، دو ستاره درخشان را پیدا کنید که کنار هم ایستاده‌اند؛ این‌ها ستاره‌های سرپیشین یا کاستور (Castor)  و سرپسین یا پولوکس (Pollux) هستند. یافتن این ستاره‌ها در دسامبر و ژانویه کار آسانی است؛ چراکه سیاره مشتری با جلوه بسیار درخشانش، در نزدیکی آن‌ها می‌درخشد. در مجاورت آن‌ها، ستاره‌های کم‌نورتر بدنه‌های خطی را تشکیل می‌دهند.

دوربین دوچشمی یا تلسکوپتان را به نزدیکی پای قلوی شمالی نشانه بروید تا M۳۵ را کشف کنید؛ یک خوشه باز جوان از ستاره‌های وابسته به گرانش که توسط ناسا، “خوشه سگک کفش” نام گرفته است.

۴–  ارابه‌ران (Auriga):

هدف‌های پنهان: خوشه‌های باز M۳۶، M۳۷ و M۳۸

ستاره درخشان سروش یا عیوق (Capella) به‌محض تاریک شدن هوا مثل فانوسی در سمت شمال شرقی آسمان زمستان و در ارتفاع بالا می‌درخشد. صورت فلکی ارابه‌ران تقریباً به شکلی پنج‌ضلعی است و ستاره‌های تشکیل‌دهنده آن حتی در نور شهر هم به‌راحتی دیده می‌شوند.

“ستاره بز” یک‌گوشه از این صورت فلکی قرار دارد. وقتی ستاره سروش را تشخیص دادید، در منطقه جنوبی زیر آن، به M۳۶، M۳۷ و M۳۸ برخورد خواهید کرد: سه خوشه باز درخشان که جلوه متفاوتی به آسمان می‌دهند.

۵– صورت‌واره فلکی مثلث زمستانی:

هدف پنهان: رنگ‌های شباهنگ (Sirius)

برای یادگیری آسمان شب، شناسایی صورت‌های فلکی یکی از بهترین گزینه‌ها هستند؛ اما صورت‌واره‌ها (الگوهای ستاره‌ای) هم که به‌راحتی قابل‌تشخیص هستند، هم همین قدر مفید و کاربردی‌اند. با تاریک شدن هوا در طول زمستان، کافی است برای یافتن سه ستاره درخشان به سمت جنوب شرقی آسمان نگاه کنید: ابط‌الجوزا (Betelgeuse) ستاره متمایل به قرمز که در صورت فلکی شکارچی قرار دارد، پروسیان یا شعرای شامی (Procyon) در صورت فلکی سگ کوچک و ستاره شباهنگ (Sirius) در صورت فلکی سگ بزرگ که با هم مثلث بزرگ زمستانی را تشکیل می‌دهند.

دوربین دوچشمی یا تلسکوپتان را به سمت ستاره شباهنگ نشانه بروید؛ بلافاصله متوجه می‌شوید که این ستاره خیره‌کننده با رنگین‌کمانی از رنگ‌ها چشمک می‌زند. این ستاره آن‌قدر درخشان و آن‌قدر نزدیک است (فقط ۸.۶ سال نوری با زمین فاصله دارد) که تلاطم نورش در جو زمین، باعث خم شدن نور آن شده و همین دلیل چشمک زدن ستاره‌ها در آسمان شب است. قطعاً شباهنگ بهترین مثال برای ستاره‌های چشمک‌زن است.

۶– شش‌ضلعی زمستانی

هدف پنهان: سیاره مشتری

یک‌قدم به عقب برگردید و ستاره‌های خیره‌کننده آسمان جنوبی را به هم وصل کنید؛ ستاره رجل‌الجبار در صورت فلکی شکارچی، دبران در صورت فلکی گاو، ستاره سروش در ارابه‌ران، ستاره پولوکس در صورت فلکی دوپیکر، پروسیان در سگ کوچک و شباهنگ در سگ بزرگ.

این ستاره‌ها همراه با هم، شش‌ضلعی عظیم زمستانی (یا دایره زمستانی) را تشکیل می‌دهند. البته اگر خیلی سریع آن را پیدا نکردید ناامید نشوید؛ پیدا کردن شش‌ضلعی زمستانی برای منجمان مبتدی، مدتی طول می‌کشد، پس وقت بگذارید و بارها تمرین کنید تا زمانی که آن را حفظ شوید. این شکل همیشه با شما خواهد ماند و باعث می‌شود تا هرسال بی‌صبرانه منتظر فرارسیدن فصل زمستان بمانید.

حالا دوربین چشمی‌تان را روی سیاره درخشان مشتری که در نزدیکی ستاره پولوکس (متعلق به‌ صورت فلکی دوپیکر) می‌درخشد تنظیم کنید؛ در اطرافش چهار نقطه نورانی می‌بینید؛ این‌ها قمرهای غول‌پیکر مشتری یعنی گانیمد، اروپا، کالیستو و آی‌او هستند.

۷– ذات‌الکرسی یا ملکه (Cassiopeia)

هدف پنهان: کهکشان آندرومدا (M۳۱)

در ارتفاع بالا در شمال آسمان به دنبال یک “W” یا “M” کج متشکل از پنج ستاره بگردید؛ این صورت فلکی، ذات‌الکرسی است که تمام شب دور ستاره قطبی می‌چرخد، تقریباً روبروی دب اکبر قرار دارد، در تمام زمستان برجسته باقی می‌ماند و آن را به یک شاخص مفید تبدیل می‌کند.

با دوربین دوچشمی یا تلسکوپتان از V مرکزیِ شکل W، به سمت بیرون و جنوب حرکت کنید تا به M۳۱ (کهکشان آندرومدا) برسید. این کهکشان مارپیچی که ۲.۵ میلیون سال نوری با ما فاصله دارد، به صورت درخششی نرم و کشیده ظاهر می‌شود؛ هرچقدر که چه محل رصد شما تاریک‌تر باشد، آندرومدا روشن‌تر به نظر خواهد رسید.

۸– دب اکبر یا خرس بزرگ  (Ursa Major):

هدف پنهان: ستاره‌های دوگانه مئزر و سها (Mizar and Alcor)

در اواخر شب‌های دسامبر، بخش “ملاقه بزرگ” دب اکبر در ارتفاع پایینی در شمال-شمال شرقی آسمان قرار دارد و بعد از گذر از نیمه‌شب بالاتر می‌رود. در این بخش از آسمان به دنبال شکل یک قابلمه درخشان بگردید؛ سه ستاره در دسته و چهار ستاره در کاسه. مئزر (Mizar)، ستاره میانی دسته است که با چشم غیرمسلح کمی محو به نظر می‌رسد.

اگر دیدتان قوی باشد، حتی ممکن است متوجه شوید که در حقیقت آن یک ستاره، دو ستاره است. اگر همان گوشه آسمان را با دوربین دوچشمی یا تلسکوپ نگاه کنید، مئزر و سها را به وضوح به دو نقطه نورانی مجزا تفکیک خواهید کرد. وب‌سایت Space در گزارشی به این نکته اشاره کرده که اعراب باستان برای انجام تست بینایی، از فرد می‌خواستند تا با چشم غیرمسلح مئزر و سها را که توسط ستاره‌شناسان آن زمان “اسب و سوار” نامیده می‌شد، به تفکیک تشخیص دهند.

۹– مربع بزرگ اسب بالدار (Pegasus):

هدف پنهان: سیاره زحل (Saturn)

در اوایل غروب‌های زمستان، به سمت غرب آسمان نگاه کنید و به دنبال یک مربع بزرگ و تقریباً خالی، متشکل از چهار ستاره با درخشش متوسط (مرکب‌الفرس، ساعدالفرس، جنب‌الفرس و سره‌الفرس یا آلفای برزنجیر) بگردید. این ۴ ستاره، مربع بزرگ اسب بالدار را تشکیل می‌دهند.

این صورت فلکی تا اواخر دسامبر در حال غروب کردن است، اما همچنان در نیمه اول شب قابل مشاهده است.

در دسامبر و ژانویه، این مربع بالای شی ارزشمند دیگری قرار دارد: سیاره زحل. نور طلایی رنگ‌پریده آن با چشم غیرمسلح چندان چیز خاصی به نظر نمی‌رسد ولی اگر با یک تلسکوپ کوچک به زحل نگاه کنید، می‌توانید حلقه‌های افسانه‌ای آن را ببینید.

۱۰– برساووش یا قهرمان (Perseus):

هدف پنهان: خوشه دوگانه NGC ۸۶۹ و NGC ۸۸۴

برای یافتن این صورت فلکی، بین ذات‌الکرسی در شمال آسمان و ستاره سروش در شمال شرقی آسمان به دنبال یک زنجیره ناهموار و منحنی از ستاره‌ها بگردید؛ این همان صورت فلکی برساووش است که در این زمان از سال از میان نوار کم‌رنگ راه شیری زمستانی عبور می‌کند و ستاره‌های ارزشمند و مهمی را در خود دارد.

ازجمله آن‌ها، خوشه دوگانه NGC ۸۶۹ و NGC ۸۸۴ است؛ یک لکه محو و کم‌نور در نیمه‌راه بین برساووش و ذات‌الکرسی که در آسمان کاملاً تاریک با چشم غیرمسلح قابل‌مشاهده خواهد بود. البته این دو هجوم همپوشانی ستاره‌ها در دوربین دوچشمی یا تلسکوپ کوچک فوق‌العاده به نظر می‌رسند.

منبع: livescience

۲۲۷۲۲۷