کانون‌های اصلی گرد و غبار پیرامون دریاچه ارومیه کجاست؟
برخی گزارش‌ها از شمال دریاچه ارومیه حاکی است که مثلا در شرفخانه واقع در ناحیه شمالی دریاچه که عقب نشینی دریاچه و ظهور پهنه های نمکی خیلی زود رخ داد در باغات واقع در ۱۰۰ متری ساحل قدیمی رشد درختان ادامه دارد و گزارش عمده‌ای از گرد و غبار نمکی وجود ندارد.
البته اینکه در شرفخانه (در ساحل شمالی) آسیب مستقیم و آنی نبینیم بحران را نفی نمی‌کند، بلکه دقیقاً نشان می‌دهد که چرا این پدیده یک بحران پیچیده و منطقه‌ای است. جهت باد غالب مهم‌ترین عامل است. بحران ریزگرد نمکی، همه سواحل دریاچه را به یک اندازه تحت تأثیر قرار نمی‌دهد. این بحران مستقیماً به این بستگی دارد که باد از کجا می‌وزد و به کجا می‌رود. جهت غالب وزش باد در اطراف دریاچه ارومیه از غرب به شرق است، اما به طور خاص، جهت بادهای غالب فرساینده در حاشیه غربی (آذربایجان غربی) عمدتاً جنوب غربی و غربی و در حاشیه شرقی (آذربایجان شرقی) عمدتاً جنوبی است. باد غالب کلی روی دریاچه از سمت شمال به سمت جنوب و جنوب غرب است. شرفخانه در ساحل شمالی و شمال غربی دریاچه ارومیه قرار دارد. باد از سمت شرفخانه به سمت داخل بستر خشک‌شده و به سمت سواحل شرقی و جنوبی می‌وزد. در واقع، شرفخانه و مناطق غربی دریاچه مانند شهر ارومیه در بیشتر موارد در “بالادست” Upwind این طوفان‌ها قرار دارند.
باد نمک‌ها را از بستر دریاچه بلند کرده و آن را بر سر شهرهای واقع در “پایین‌دست Downwind مانند تبریز، آذرشهر، عجب‌شیر و بناب می‌ریزد. این شهرها که در شرق و جنوب شرقی دریاچه هستند، بسیار بیشتر از ارومیه یا شرفخانه در معرض خطر مستقیم ریزگردهای نمکی قرار دارند.
تمام بستر ۸ هزار کیلومتر مربعی خشک‌شده، به یک اندازه گرد و غبار تولید نمی‌کند. مطالعات علمی “کانون‌های بحرانی یا نقاطی که بیشترین پتانسیل فرسایش بادی را دارند را بیشتر در مناطق جنوبی و شرقی بستر دریاچه در جایی که رسوبات ریزدانه‌تر و شکننده‌تر هستند- نشان می دهند. نمک‌های بستر دریاچه به آرامی در آب‌های زیرزمینی نفوذ کرده و کیفیت آب چاه‌های کشاورزی را نیز در بلندمدت از بین می‌برند.
ریزگردهای نامرئی PM۲.۵ خطری که اهالی شرفخانه را تهدید می‌کند، گرد و خاک قابل مشاهده نیست، بلکه ذرات نمکی و سمی نامرئی است که سبب فشار خون، بیماری‌های تنفسی و مشکلات کلیوی می‌شود. کانون‌های اصلی و بحرانی تولید گرد و غبار نمکی در بستر خشک‌شده دریاچه ارومیه، به طور مشخص در مناطق جنوبی، جنوب شرقی و شرقی دریاچه متمرکز هستند.
جهت باد غالب (از شمال غرب و غرب)، گرد و غبار را از این کانون‌ها بلند کرده و به سمت شهرهای شرقی و جنوبی میبرد. کانون‌های آذربایجان شرقی در شرق و جنوب شرق دریاچه به عنوان “داغ‌ترین” و وسیع‌ترین کانون‌ها شناخته می‌شوند، زیرا هم رسوبات بستر در این نواحی ریزدانه‌تر رس و سیلت است و هم دقیقاً در مسیر بادهای غربی قرار دارند. اطراف شهرستان‌های بناب و عجب‌شیر به عنوان یکی از فعال‌ترین و گسترده‌ترین کانون‌های فرسایش بادی و تولید ریزگرد نمکی شناسایی شده است. در سواحل شرقی دریاچه ارومیه در نزدیک تبریز و آذرشهر بستر خشک‌شده در این مناطق مستقیماً شهرهای پرجمعیت تبریز و آذرشهر را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
گرچه سواحل غربی (مانند ارومیه) و شمالی (مانند شرفخانه) کمتر آسیب می‌بینند، اما در همین استان نیز کانون‌های فعالی شناسایی شده‌اند که عمدتاً در بخش‌های جنوبی و بخش‌هایی از شمال غربی قرار دارند . منطقه آق‌داش میاندوآب واقع در جنوب دریاچه.، مناطق جبل، جبل‌کندی و سپورغان در ارومیه در بخش‌های غربی و شمال غربی کانون های فعال گردوغبار دریاچه ارومیه هستند.
مناطق آق زیارت و چوپانلو سلماس در شمال غربی دریاچه ارومیه نیز پهنه های دیگر گردو غبار در آذربایچان غربی هستند. کل جمعیت ساکن در حوضه آبخیز دریاچه ارومیه و مناطق اطراف که با تهدیدات زیست‌محیطی ناشی از خشکی دریاچه و گرد و غبار نمکی مواجه هستند، بین ۳ تا ۷ میلیون نفر متغیر است. این خطرات شامل مسائل بهداشتی بیماری‌های تنفسی، چشمی و پوستی، آسیب به کشاورزی و مهاجرت اجباری ساکنان روستاها و مناطق حاشیه‌ای است. مناطق جنوبی و شرقی دریاچه به دلیل جهت باد غالب، فراوانی بیشتری از وقوع گرد و غبار را تجربه می‌کنند.
*زمین‌شناس و استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله
۲۳۳۲۳۳
