داستان نخستین قطع رابطه ایران و آمریکا چه بود؟ | روابط تهران – واشنگتن از اینجا آغاز شد

همشهری آنلاین – گروه سیاسی: اگرچه عمر کشور آمریکا اکنون در آستانه ۲۵۰ سالگی قرار دارد، اما زمینه روابط ایران و آمریکا به حدود اواسط قرن نوزدهم بازمی‌گردد؛ مقطعی که روابط بیش از هر چیز رنگ و بوی مبادلات بازرگانی داشت. پیشینه برخورد نزدیک ایرانیان با آمریکا اما به مقطع جنگ جهانی دوم و اشغال کشور ازسوی متفقین بازمی‌گردد. از آن زمان تاکنون مردم ایران همواره شاهد دشمنی‌ها و خصومت‌ورزی‌های طرف آمریکایی بوده‌اند؛ موضوعی که نتیجه آن، پیش از هر چیز ایجاد یک «اختلاف ذاتی» میان دو کشور بوده‌است.

از اشغال ایران و دخالت در امور داخلی کشور گرفته تا کودتا و غارت منابع نفتی ایران و تحریم و جنگ، همه خاطراتی است که ایرانیان از روابط با آمریکا در ذهن دارند؛ تاریخی سرشار از دشمنی و عداوت که «چشم‌انداز همکاری» را در افقی «بعید» تصویر کرده‌است. براین اساس هم بود که رهبرمعظم‌انقلاب در دیدار اخیر با هزاران نفر از دانش‌آموزان و دانشجویان تاکید کردند که «اختلاف جمهوری‌اسلامی و آمریکا، ذاتی است و نه تاکتیکی»؛ اختلاف‌هایی که در ادامه به برخی مصادیق آن در تاریخ معاصر ایران اشاره می‌شود.

۱

ابتدای شکل‌گیری مناسبات

• آغاز روابط: تأسیس کنسولگری آمریکا در ایران در خردادماه ۱۲۶۲ شمسی (ژوئن ۱۸۸۳)
• نخستین دیپلمات آمریکایی در ایران: ساموئل گرین بنجامین
• نخستین دیپلمات ایرانی در آمریکا: حسینقلی خان صدرالسلطنه، معروف به حاجی واشنگتن
• ماهیت روابط: ابتدای آشنایی ایرانیان با دولت آمریکا، علاوه بر مبادلات تجاری، حضور مبلغان مذهی آمریکایی در ایران بود. دولتمردان قاجاری به آمریکا به عنوان «نیروی سوم» در تقابل با دو ابرقدرت وقت، یعنی انگلیس و روسیه، می‌نگریستند. دراین دوره دولت آمریکا با انعقاد قراردادهایی، کوشید جای پای محکمی برای خود در ایران فراهم آورد.
• نخستین قطع روابط: در سال ۱۳۱۵(دوره پهلوی اول) روابط دو کشور به دلیل دستگیری سفیر ایران در آمریکا به‌دلیل یک تخلف رانندگی، برای نخستین‌بار قطع شد

۲

جنگ جهانی دوم

• زمان: شهریورماه ۱۳۲۰
• پیش‌زمینه: با وجود اعلام بی‌طرفی ایران در جنگ جهانی دوم، دولت آمریکا به همراه انگلیس و شوروی، نسبت به اشغال ایران اقدام کردند.
• اشغال ایران: تا دی‌ماه ۱۳۲۱ چیزی در حدود ۳۰ هزار نیروی نظامی آمریکایی وارد ایران شدند.
• نکته ویژه: در ۹ آذرماه ۱۳۲۲ روزولت، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، در کنار چرچیل و استالین، رهبران انگلیس و شوروی، بدون حضور شاه ایران، «کنفرانس تهران» را تشکیل دادند؛ اقدامی که بی‌احترامی بزرگی به مردم و دولت ایران محسوب می‌شد.

۳

کودتای آمریکایی

• زمان: ۲۸ مردادماه ۱۳۳۲
• اقدام: طراحی کودتا توسط سازمان سیا علیه دولت ملی ایران با همراهی دولت انگلیس و بازگرداندن شاه فراری به کشور
• هدف: خارج کردن نفت ایران از تسلط دولت ایران و بی‌اثرسازی قانون ملی کردن نفت ایران

۴

غارت نفت ایران

• زمان: مهرماه ۱۳۳۳
• اقدام: تحمیل قرارداد کنسوسیوم نفت به ایران پس از ماجرای کودتای ۲۸ مردادماه ۱۳۳۲
• هدف: دراین قرارداد نفتی جدید ۴۰درصد از سهام کنسرسیوم میان ۵ شرکت نفتی بزرگ آمریکایی آن زمان تقسیم شد. ۴۰ درصد دیگر به «بریتیش پترولیوم» انگلیس رسید و ۲۰ درصد بقیه نیز میان دو شرکت انگلیسی – هلندی و فرانسوی تقسیم شد.

۵

سازمان‌دهی جنایت در ایران

• زمان: اسفندماه ۱۳۳۵
• اقدام: تشکیل سازمان اطلاعات و امنیت کشور، موسوم به ساواک با هدایت، آموزش و برنامه‌ریزی آمریکایی‌ها
• هدف: آمریکایی‌ها از تاسیس ساواک ۴ هدف راهبردی را پیگیری می‌کردند؛ «قرار دادن ایران در راس مبارزه با کمونیسم در منطقه»، «سرکوب مخالفان رژیم»، «حفظ استعمار در ایران و خاورمیانه» و همچنین «اشاعه‌ فرهنگ استعماری»

۶

امتیازدهی به آمریکا

• زمان: خردادماه ۱۳۳۶
• اقدام: امضای عهدنامه مودت ازسوی ایران و آمریکا؛ عهدنامه‌ای که آمریکا را به قدرت نخست در ایران تبدیل کرد.
• نکته: مفاد این عهدنامه ایران را در موضع ضعیف قرار می‌داد و عملا عایدی اقتصادی ویژه‌ای برای ایران نداشت. ازسوی دیگر این عهدنامه سبب نادیده گرفتن توان داخلی و وابستگی اقتصادی به آمریکا شد. در واقع با این عهدنامه «پارادایم امتیازدهی به آمریکا» بنا نهاده شد.

۷

یک مصونیت ننگین

• زمان: مردادماه ۱۳۴۳
• اقدام: تصویب قانون مصونیت مستشاران نظامی آمریکایی در ایران، موسوم به کاپیتولاسیون
• نکته: این قانون به‌عنوان اقدامی ننگین در تاریخ مناسبات ایران و آمریکا، به نظامیان آمریکایی حاضر در ایران در برابر انجام هر تخلف و جنایتی مصونیت بخشید.

۸

حمایت از ظالم

• زمان: ۱۰ دی‌ماه ۱۳۵۶
• اقدام: سفر جیمی کارتر، رئیس‌جمهور وقت آمریکا به ایران باهدف اطمینان‌بخشی به شاه برای برخورداری از حمایت واشنگتن در برابر انجام هر جنایتی علیه مردم ایران
• نکته: کارتر در جریان این سفر، ایران را «جزیره ثبات» در خاورمیانه دانست و در واقع کوشید با خطاب کردن شاه به عنوان «نزدیک‌ترین دوست خود»، به او برای سرکوب مردم ایران چک سفید اعطاء کند.

۹

بسترسازی برای کودتا

• زمان: ۱۴ دی‌ماه ۱۳۵۷
• اقدام: سفر ژنرال رابرت هایزر، معاون فرماندهی سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) به تهران باهدف حفظ منافع آمریکا در ایران
• نکته: براساس روایت‌های تاریخی، از جمله ازسوی زبیگنیو برژینسکی، مشاور امنیت ملی وقت دولت آمریکا، هدف از مأموریت هایزر در ایران، طراحی یک کودتای نظامی در صورت شکست دولت بختیار بوده‌است؛ همان نقشی که در جریان کودتای ۲۸ مردادماه ۱۳۳۲، کرمیت روزولت ایفا کرد.