وقتی بلا نازل می‌شود؛ هشدارهای امام علی(ع) به جامعه اسلامی

به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، امام علی(ع) تنها فردی است که از میان همه گذشتگان که سخنی از آنها به‌جا مانده، به آخرین مرحله فصاحت و بلاغت رسیده و گفتار او اقیانوس بیکرانه‌ای است که سخن هیچ مبلغی به پای آن نخواهد رسید.
بنابر روایت شیعه نیوز، امام علی (ع) در بخشی از خطبه ۱۷۸ دعایی را که صادقانه باشد و از اعماق جان برخیزد و در یک کلمه در انسان، تحول ایجاد کند برطرف کننده بلاها می‌شمرد.

سخنانی که در قالب خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها گردآوری شده و مفسران دینی تفسیرهایی در رابطه با آن‌ها داشته‌اند که هرکدام از یک دید و سلیقه به این موضوعات پرداخته‌اند، بر این منوال ما در ایکنا بر این شدیم که ابتدا تفسیری از خطبه‌ها و حکمت‌های امیرالمؤمنین(ع) در نهج‌البلاغه در اختیار مخاطبان قرار دهیم که برای رسیدن به این هدف از منابع مختلفی مانند  شرح نهج البلاغه خویی، جلد ۱۰،  اصول کافی، جلد ۱ و معارج نهج البلاغه، تألیف بیهقی استفاده می‌شود که در ادامه با موضوع «عوامل بلا و راه رفع آن» آن را می‌خوانید.

امام علی(ع) در خطبه ۱۷۸ نهج‌البلاغه نخست همگان را به صفات خداوند از جمله به علم بی پایان پروردگار نسبت به همه چیز و حتی کوچک‌ترین امور ـ همچون عدد قطره‌های باران و ذرات خاک ـ توجه می‌دهد تا بدانند اعمال آن‌ها نزد خداوند کاملًا روشن است و چیزی از اسرار درون و برون آن‌ها بر ذات مقدسش مخفی نمی‌ماند. در بخش دوم گواهی به یگانگی خداوند و نبوت پیامبر اسلام(ص) می‌دهد و هر یک را با صفات مناسب و پرمعنایی همراه می‌سازد که به شهادت و گواهی او عمق می‌بخشد. در بخش سوم از فریبندگی دنیا و وعده‌های دروغینش به دنیا پرستان سخن می‌گوید.

و سرانجام در بخش چهارم به همگان هشدار می‌دهد که گناهان، سبب زوال نعمت‌ها می‌شود و هیچ ملتی گرفتار بدبختی نشدند جز به علت گناهانشان و به همین دلیل، همگان را به بازنگری در اعمالشان دعوت می‌کند تا از روش‌های ناپسند دست بردارند و با اصلاح سیره عملی خود سعادتمند شوند.

ایشان در بخش سوم این خطبه می‌فرماید: «أَیُّهَا النَّاسُ، إِنَّ الدُّنْیَا تَغُرُّ الْمُؤَمِّلَ لَهَا وَ الْمُخْلِدَ إِلَیْهَا وَ لَا تَنْفَسُ بِمَنْ نَافَسَ فِیهَا وَ تَغْلِبُ مَنْ غَلَبَ عَلَیْهَا. وَ ایْمُ اللَّهِ مَا کَانَ قَوْمٌ قَطُّ فِی غَضِّ نِعْمَهٍ مِنْ عَیْشٍ فَزَالَ عَنْهُمْ إِلَّا بِذُنُوبٍ اجْتَرَحُوهَا، لِ «أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ»، وَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ حِینَ تَنْزِلُ بِهِمُ النِّقَمُ وَ تَزُولُ عَنْهُمُ النِّعَمُ فَزِعُوا إِلَی رَبِّهِمْ بِصِدْقٍ مِنْ نِیَّاتِهِمْ وَ وَلَهٍ مِنْ قُلُوبِهِمْ، لَرَدَّ عَلَیْهِمْ کُلَّ شَارِدٍ وَ أَصْلَحَ لَهُمْ کُلَّ فَاسِدٍ. وَ إِنِّی لَأَخْشَی عَلَیْکُمْ أَنْ تَکُونُوا فِی فَتْرَهٍ وَ قَدْ کَانَتْ أُمُورٌ مَضَتْ مِلْتُمْ فِیهَا مَیْلَهً کُنْتُمْ فِیهَا عِنْدِی غَیْرَ مَحْمُودِینَ، وَ لَئِنْ رُدَّ عَلَیْکُمْ أَمْرُکُمْ إِنَّکُمْ لَسُعَدَاءُ، وَ مَا عَلَیَّ إِلَّا الْجُهْدُ وَ لَوْ أَشَاءُ أَنْ أَقُولَ لَقُلْتُ، عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ. ای مردم، دنیا کسی را که آرزوی او را در دل پرورد و خواستار او باشد می‌فریبد و با کسی که برای به دست آوردن آن با دیگران رقابت و هم‌چشمی کند بخل نمی‌ورزد. و مغلوب می‌سازد کسی را که بر او چیره گردد. به خدا سوگند، قومی که در فراخی نعمت و کامیابی بوده‌اند و نعمتشان روی به زوال نهاده، زوال نعمت را سببی جز ارتکاب گناهان نبوده است، زیرا خدا بر بندگانش ستم روا ندارد. اگر مردم هنگامی که محنت و بلایی بر آنها فرود می‌آید و نعمت‌هایشان زوال می‌یابد، از روی صدق و صفای نیت و شیفتگی دل به درگاه خداوندی زاری کنند، خداوند نعمت رمیده را به آنان بازمی‌گرداند و کارهای تباهشان را به صلاح می‌آورد. می‌ترسم از مهلت داده شدگانی باشید که غافلگیر می‌شوند. کارهایی صورت پذیرفت و شما به آنها مایل شدید که در آن هنگام نزد من ناستوده بودید. اگر راه و روشی که در روزگاران گذشته داشته‌اید به شما بازگردد، اهل سعادت خواهید بود. بر من جز کوشش نیست. اگر خواهم که بگویم می‌گویم. خدا آنچه را گذشته است ببخشاید.»

امام علی(ع) در این بخش از خطبه، همه مردم را مخاطب ساخته و چهار نکته مهم را که در زندگی انسان‌ها اثر عمیق دارد، به همگان گوشزد می‌کند، نخست می‌فرماید: «ای مردم، دنیا آرزومندان و دل بستگان خود را فریب می‌دهد و ارزش و اهمیتی برای کسانی که آن را با ارزش بدانند قائل نیست و بر آن کس که بر دنیا پیروز گردد سرانجام چیره خواهد شد» از آن‌جا که «حُبّ الدّنیا» ـ مطابق حدیث معروف ـ سرچشمه هرگونه گناه و خطاست، امام علی(ع) از حب دنیا شروع می‌کند. شایان توجه این که نکوهش از دنیا داران نشده؛ بلکه سخن از دنیاخواهان و عاشقان و دلبستگان به آن به میان آمده است.

زرق و برق دنیا آن چنان دنیاپرستان را مغرور می‌سازد که گمان می‌کنند همه چیز جاویدان خواهد ماند؛ ولی ناگهان می‌بینند در یک حادثه ناگوار همه چیز بر باد می‌رود، مثلا محصول صدها سال از امکانات مادی در یک شهر با یک زلزله که گاه ده ثانیه بیشتر به طول نمی‌انجامد نابود می‌شود.

سپس در ادامه این سخن به نکته دوم می‌پردازد و به‌صورت یک قانون کلی می‌فرماید: «به خدا سوگند! هرگز ملتی که در ناز و نعمت می‌زیستند نعمتشان زوال نیافت، مگر بر اثر گناهانی که مرتکب شدند؛ زیرا خداوند هرگز به بندگانش ستم روا نمی‌دارد» در واقع این سخن برگرفته از آیات قرآن است؛ آن جا که در آیه ۱۱ سوره مبارکه رعد می‌فرماید: «إِنَّ اللهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْم حَتَّی یُغَیِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ؛ خداوند نعمت‌های هیچ قوم و ملتی را تغییر نمی‌دهد، مگر آن که آن‌ها آن چه را مربوط به خودشان است، تغییر دهند.» و نیز  در آیه ۹۶ سوره مبارکه اعراف می‌فرماید: «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَات مِّنَ السَّمَاءِ وَالاَْرْضِ وَلَکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ؛ اگر اهل شهرها و آبادی‌ها ایمان می‌آوردند و تقوا پیشه می‌کردند برکات آسمان‌ها و زمین را بر آن‌ها می‌گشودیم ولی آنها (حق را) تکذیب کردند ما نیز آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم.» (۱)

و اگر انسان درست دقت کند غالباً می‌تواند مواردی را که بلاها جنبه مجازات الهی دارد، از مواردی که برای آزمایش یا هشدار است بازشناسد. هرگاه گناه مهمی از او سرزد و یا جامعه‌ای آلوده به انواع مفاسد شد، حوادث تلخی که بعد از آن پیدا می‌شود قطعاً مجازات است؛ ولی حوادث تلخی که برای صالحان و پاکان پیش می‌آید، معمولاً جنبه آزمایش و هشدار برای ترفیع مقام است.

سپس امام علی(ع) در ادامه این سخن می‌فرماید: «و اگر مردم زمانی که بلاها بر آن نازل می‌شود و نعمت‌ها از آنان زایل می‌گردد با صدق نیت در پیشگاه خدا تضرع کنند و با قلب‌های پر از عشق و محبت به خدا، از او درخواست (توبه) نمایند، یقیناً آن چه، از دستشان رفته به آنان باز می‌گردد و هر خرابی را برای آن‌ها اصلاح می‌کند»؛ در واقع این طبیب حاذق الهی بعد از ذکر درد به بیان درمان می‌پردازد و راه دفع آفات و بلاها را به آن‌ها می‌آموزد و دعایی را که صادقانه باشد و از اعماق جان بر خیزد و در یک کلمه در انسان، تحول ایجاد کند برطرف کننده بلاها می‌شمرد؛ همان گونه که در احادیث متعدد دیگری وارد شده است، از جمله امام سجاد(ع) می‌فرماید: «دعا بلاهایی را که نازل شده و نازل نشده است، برطرف می سازد» (۲)

امام علی(ع) در بیان چهارمین نکته آن چه را قبلا به صورت عام بیان کرده بود، برای اصحاب و یاران و مخاطبان تطبیق می‌فرماید: «من از این می‌ترسم که شما در جهالت و غفلت فرو روید (همچون دوران فترت جاهلیت)؛ زیرا اموری بر شما گذشت که در آن، تمایلاتی پیدا کردید که از نظر من پسندیده نبود؛ ولی اگر امور شما به مسیر اصلی بازگردد (و مسلمانان ناخالص و هوشیار باشید) سعادتمند خواهید شد». 

و سرانجام می‌فرماید: «وظیفه من جز تلاش و کوشش (برای بازگشت شما به راه راست) نیست و اگر بخواهم گفتنی‌ها را می‌گویم (و کوتاهی‌های شما را در گذشته برشمرم؛ ولی به دلیل مصالحی صرف نظر می‌کنم؛ فقط می‌گویم) خداوند گذشته را (بر شما) ببخشد»، در این که منظور امام علی(ع) از اشاره سربسته‌ای که به بعضی از انحرافات آن‌ها می‌کند، چیست؟ جمعی معتقدند: اشاره به ماجرای عثمان و حکومت اوست که در شورای شش نفره عمر، ظالمانه، حکومت را از لایق‌ترین افراد (علی(ع)) به کسی که هیچ گونه شایستگی این کار را نداشت ـ و حوادث بعد این حقیقت را اثبات کرد ـ سپردند و شما هم بر آن صحه گذاشتید و ورود خطبه را بعد از قتل عثمان و در اوایل خلافت امام(ع) شاهد این معنا دانسته‌اند. ولی این احتمال نیز وجود دارد که اشاره به تمام دوران خلفای پیشین و حوادث دردناکی باشد که در امر خلافت به وقوع پیوست.

و منظور امام(ع) از جمله «و لو اشاء ان اقول لقلت» نیز همین است که اگر من بخواهم از روی این حوادث نامطلوب پرده بر گیرم می‌توانم؛ ولی از آن صرف نظر می‌کنم و از خدا می‌خواهم شما را به علت این کوتاهی‌ها و اشتباهات مجازات نکند و ببخشد. (۳)
منابع: 
۱.  شرح نهج‌البلاغه خویی، جلد ۱۰
۲.  اصول کافی، جلد ۱ 
۳.  معارج نهج‌البلاغه، تألیف بیهقی